παλια μετοχια
φΜετόχια και χωριά που δημιουργήθηκαν επί Ενετοκρατίας μετά τον 15ο αιώνα.Αβρακόντε, Αγ. Γεωργίου, Αγ. Κωνσταντίνου, Αγ. Αναργύρων, Αγ. Κυρίλλου, Αγουστί, Αλογόσπηλιοι, Αλέξαινας (Αγ. Πελαγίας), Βασιλικού, Βίδων, Γαϊτανού, Γαϊδουρόμαντρα, Γεροντωμουρί, Εντιχτης (Χώνου), Καμινάκι, Καρδαμούτσα, Κάτω Μετόχι, Κερασά, Κλήμα, Κοντού, Κουδουμαλιά, Λαγού, Μαγατζέδες, Μαγουλά, Μαρμακέτω, Μόρος, Μούση, Μυγογιάννη, Πινακιανώ, Πλάτη, Σιδιακού, Σκαφίδια, Σπέρα, Ταπεινού Ορφανού, Τζερμιάδω, Τζόγια, Τσαγκαλοχώρι, Φαρσάρω, Φοραδάρη, Ψυχρό, Ωχρα.
Από τα παραπάνω μετόχια, άλλα έσβησαν, διαλύθηκαν ύστερα από κάποια χρόνια και διατηρούνται σήμερα ως τοπωνύμια και άλλα διατηρήθηκαν και εξελίχθηκαν σε χωριά. Σ’ αυτά δεν αναφέρονται τα χωριά Μέσα Λασίθι, Μέσα Λασιθάκι, Μέσα Ποτάμοι, και Έξω Ποτάμοι γιατί δεν αναφέρονται σαν μετόχια.
Μετόχια του Οροπεδίου Λασιθίου επί Ενετοκρατίας που σώζονται σαν τοπωνύμια κατά αλφαβητική σειρά.1. Μετόχι Αγ. ΑνάργυροιΒρισκόταν νότια του συνοικισμού Μ. Λασιθάκι. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα. Διαλύθηκε πολύ σύντομα. Στην θέση του σώζεται εκκλησία των Αγ. Αναργύρων, όπου γίνεται μεγάλο πανηγύρι 2 φορές το χρόνο.
2. Μετόχι Αγ. ΚύριλλοςΤο μετόχι βρισκόταν δυτικά του Ψυχρού, όπου σώζεται σήμερα η ομώνυμη εκκλησία, ένα από τα λίγα λείψανα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στο Λασίθι. Αναφέρεται στις απογραφές του Καστροφύλακα και του Βασιλικάτα, αλλά χωρίς κατοίκους.
3. Μετόχι ΑγουστίΒρισκόταν στους δυτικούς πρόποδες του λόφου Κεφάλα, του μοναδικού μέσα στον κάμπο του Λασιθίου. Αναφέρεται στις απογραφές του Βασιλικάτα και στην Τούρκικη του 1671. Φαίνεται ότι ήταν από τους μεγαλύτερους οικισμούς τα χρόνια εκείνα, αν κρίνουμε από το 4/στιχο που ακούγεται ακόμη και σήμερα."Αγουστί χωριό
πόρτες ενενήντα δυο
πάνω στο χρόνο
κύρης και γιός"Είχε λοιπόν το μετόχι αυτό στην ακμή του 92 χαράτσια δηλαδή 350-400 κατοίκους προτού η φοβερή ασθένεια της πανούκλας (πανώλης) το ερημώσει μονοχρονίς.
Η ονομασία του οικισμού οφειλόταν στον πρώτο οικιστή του τον Αγουστίνι. Ο οικισμός αναφέρεται και σε τούρκικα έγγραφα. Υπήρχε μέχρι το 1780. Στη θέση του σώζεται η διμάρτυρη εκκλησία Αγίου Γεωργίου - Αγίου Νεκταρίου. Το κλίτος του Αγ. Νεκταρίου ανεγέρθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου, ανακαινισμένη σήμερα, σώζεται από την Β’ Βυζαντινή περίοδο, όπως αναφέρει η Ιστορία. Το προαύλιο της εκκλησίας, όπως και τα προαύλια των άλλων εκκλησιών της εποχής εκείνης, χρησίμευε και σαν νεκροταφείο. Ο υποφαινόμενος σα δάσκαλος του χωριού Αγ. Γεωργίου, το 1964 μαζί με τους μαθητές των ανωτέρων τάξεων του σχολείου, δεντροφυτεύσαμε το χώρο αυτό με δασικά δέντρα. Κατά την εξόρυξη των λάκων ανακαλύψαμε αρκετούς ομαδικούς τάφους με ανθρώπινους σκελετούς.
Η Κρήτη, όπως θα πούμε και παρακάτω, εμαστιζόταν επί Ενετοκρατίας και επί Τουρκοκρατίας πολλές φορές από πανώλη (πανούκλα). Ποιά χρονολογία κατέστρεψε η πανώλη τον οικισμό είναι άγνωστο. Το μόνο γνωστό είναι ότι το χωριό σωζόταν μέχρι το 1780 μ.Χ. Σήμερα, σώζεται σαν τοπωνύμιο “στ’ Αγουστί”.
4. Μετόχι ΑλογόσπηλιοιΒρισκόταν ανατολικά του χωριού Τζερμιάδω. Στο μέρος αυτό υπήρχαν πολλές σπηλιές, όπου οι κάτοικοι του μετοχιού σταύλιζαν και έτρεφαν τα άλογά τους, εξ ου και η ονομασία. Αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα χωρίς κατοίκους. Όχι όμως και του Βασιλικάτα. Ασφαλώς θα είχε διαλυθεί νωρίς. Σώζεται ως τοπωνύμιο.
5. Μετόχι της ΑλέξαιναςΒρισκόταν στο ανατολικό μέρος του Οροπεδίου. Κοντά του σώζεται η εκκλησία της Αγίας Πελαγίας. Αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές κατοικημένο. Σήμερα ακούγεται ως τοπωνύμιο.
Το μετόχι αυτό, κατά την ταπεινή μου γνώμη, είναι το ίδιο το μετόχι της Αγίας Πελαγίας για τους εξής λόγους:
1. Το τοπωνύμιο της Αλέξαινας βρίσκεται στην κορυφή του βουνού και την εποχή που κτίζονταν τα μετόχια δε συνέτρεχαν λόγοι να χτιστεί εκεί ψηλά.
2. Στο εν λόγω τοπωνύμιο, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι υπήρξαν κτίσματα.
3. Η πρόσβαση των καλλιεργητών στα χωράφια τους θα ήταν πολύ δύσκολη.
Αντιθέτως, στην Αγία Πελαγία υπάρχουν πολλές ενδείξεις παλαιών κτισμάτων. Από διασταυρωμένες δε πληροφορίες, στο μετόχι αυτό, παρόλο που δεν αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές, κατοικούσαν πολλές οικογένειες μεταξύ των οποίων των Αγγελάκηδων και Παναγιωτάκηδων οι οποίες μετοίκησαν αργότερα στο μετόχι του Αγίου Γεωργίου. Οι Αγγελάκηδες μάλιστα κατοίκησαν σε ιδιαίτερη γειτονιά του μετοχιού “το χωριδάκι”. Οι απόγονοί τους (των Αγγελάκηδων) μετοίκησαν κατά τον περασμένο αιώνα στην Γαρίπα Μονοφατσίου και τη Βόνη Πεδιάδας, όπου προοδεύουν. Τα σπίτια τους στον Αγ. Γεώργιο είναι σήμερα ερειπωμένα. Στον Αγ. Γεώργιο έχει μείνει μόνο μια οικογένεια. Το μετόχι της Αγίας Πελαγίας ακούγεται σήμερα ως τοπωνύμιο.
6. Μετόχι ΒασιλικούΒρισκόταν ανατολικά του Αγ. Γεωργίου πάνω σε μια έξαρση του εδάφους. Αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές κατοικημένο. Σήμερα σώζονται ερείπια των κατοίκων και ένα πηγάδι “στου Βασιλικού το πηγάδι”. Στα χωράφια που βρίσκονταν τριγύρω, υπάρχουν πολλά τεμάχια κεραμικών σκευών. Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο. “Στου Βασιλικού”, “Του Βασιλικού ο πόρος”.
7. Μετόχι των ΒίδωνΒρισκόταν στην είσοδο της μονής Βιδιανής και σώζονται τα ερείπια του. Πήρε την ονομασία του από τον πρώτο οικιστή του, το Βίδο. Από το όνομα του μετοχιού πήρε το όνομά της και η μονή. Η οικογένεια των Βίδων ασφαλώς υπήρξε πολύ μεγάλη. Στο μετόχι τους δεν κατοίκησαν άλλες οικογένειες. Το επίπεδο των Βίδων είναι Βενετσιάνικο. Σώζεται σήμερα στο χωριό Αγ. Κωνσταντίνος του Οροπεδίου ως Βιδάκης. Υπάρχει και στο Ηράκλειο. Οι Βιδάκηδες του Ηρακλείου ομολογούν ότι κατάγονται από τον Αγ. Κωνσταντίνο. Το μετόχι αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα.
8. Μετόχι ΓαϊτανούΒρισκόταν στην δυτική πλευρά του χωριού Τζερμιάδω, όπου, όπως αναφέρουν οι παλαιότεροι Τζερμιαδιανοί, υπήρχαν λείψανα κτισμάτων του. Σώζεται ως τοπωνύμιο. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα, αλλά χωρίς κατοίκους.
9. Μετόχι ΓαϊδουρόμαντραΒρισκόταν εκεί που είναι κτισμένο σήμερα το Κάτω Μετόχι. Πήρε την ονομασία του από τα πρόχειρα σπίτια (μάντρες) όπου διέμεναν με τα γαϊδαρομούλαρα οι αγωγιάτες που είχαν αναλάβει την μεταφορά των σιτηρών από τις δημόσιες αποθήκες των Ενετών (Μόρο και Μαγατζέδες) στις αποθήκες του Καστελίου Πεδιάδας.
Το μετόχι αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα με αρκετούς κατοίκους. Διατήρησε την ονομασία του μέχρι το 1691. Το μετόχι δεν διαλύθηκε όπως πολλά άλλα, αλλά εξελίχθηκε σε χωριό, το σημερινό Κάτω Μετόχι.
10. Μετόχι Εντίχτης ή Χώνου (ιδέ Μετόχι Χώνου)
11. Μετόχι ΚαρδαμούτσαΚαρδαμούτσα λέμε σήμερα τις πηγές που ανοίγουν στην κοιλάδα μεταξύ των εκκλησιών Αγ. Γεωργίου και Αγίου Τίτου προς το σελί της Αμπέλου. Οι πηγές ανοίγουν, έτρεξε η Καρδαμούτσα λεει ο λαός, όταν κατά τη διάρκεια του χειμώνα πέσουν πάρα πολλές βροχές στο όρος Σελένα. Σ’ αυτή την περιοχή πιθανόν να βρισκόταν το μετόχι της Καρδαμούτσας. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα κατοικημένο. Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο.
12. Μετόχι ΚερασάΒρισκόταν μεταξύ Τζερμιάδω και Λαγού. Πήρε ίσως την ονομασία του από τις πολλές κερασιές που καλλιεργούνταν στην περιοχή και στα παλιά χρόνια. Αναφέρεται κατοικημένο κατά την απογραφή του Βασιλικάτα. Μετά την διάλυσή του, έμεινε ως τοπωνύμιο.
13. Μετόχι Κλήμα ΒενέρηΒρισκόταν ανατολικά του χωριού Αγ. Γεώργιος. Πήρε την ονομασία του από τα κλήματα αμπελιού που πρωτοφυτεύθηκαν στην περιοχή σε μεγάλη έκταση από τον Ενετό Βενέρη που κατοίκησε στην περιοχή μετά την άρση της απαγόρευσης. Απ’ αυτόν πήρε το μετόχι την ονομασία του “του Βενέρη”. Το μετόχι αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα, αλλά χωρίς κατοίκους. Παρέμεινε ως τοπωνύμιο “στου Βενέρη” ή “ στο Κλήμα”. Και σήμερα ακόμη η περιοχή είναι κατάφυτη από κρασάμπελα.
14. Μετόχι ΚοντούΒρισκόταν Β.Α. του χωριού Αγ. Κωνσταντίνος. Πολλοί όμως ισχυρίζονταν ότι βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα οι Καστελιανές στέρνες. Πρωτοκατοικήθηκε μετά το 1463. Γρήγορα όμως διαλύθηκε, γι’ αυτό δεν αναφέρονται οι κάτοικοί του παρά μόνο στην απογραφή του Βασιλικάτα.
15. Μετόχι ΜαγατζέδεςΒρισκόταν σε μικρή απόσταση δυτικά του χωριού Αβρακόντε. Τα χρόνια της Ενετοκρατίας ήταν έδρα φοροεισπράκτορα. Αυτός ήταν υπεύθυνος για τη συγκέντρωση στις αποθήκες του Δημοσίου, που είχαν ανεγερθεί εκεί, των σιτηρών φόρων των ενοικιαστών ή παχτωτών του κάμπου.
Αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές με αρκετούς κατοίκους. Σήμερα δεν σώζεται τίποτα από τα κτίσματά του ούτε ίχνη αυτών. Ολος ο χώρος καλλιεργείται. Οι κάτοχοι των χωραφιών αναφέρουν πως παλαιότερα τα ηνία των αλετριών τους έφεραν στο φως διάφορα τεμάχια πήλινων αγγείων και οστά από τάφους. Ο χώρος έχει μείνει σαν τοπωνύμιο. “Στους Μαγατζέδες”. Η λέξη μαγατζές είναι αραβική και σημαίνει σιταποθήκη.
16. Μετόχι του ΜόροΒρισκόταν Β.Α. του χωριού Αγ. Γεώργιος γύρω από την διμάρτυρη εκκλησία Αγ. Νικολάου - Αγ. Ιωάννη. Κτίστηκε μετά το 1463 από Βενετούς. Σ’ αυτό κατοικούσε ο Ενετός διοικητής και φοροεισπράκτορας Μόρος, ο οποίος συγκέντρωνε σε μεγάλες σιταποθήκες τα σιτηρά φόρους από τους ενοικιαστές και παχτωτές καλλιεργητές του Οροπέδιου.
Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα με λίγους κατοίκους. Πιθανόν να ήταν ο διοικητής με την οικογένειά του.
Κοντά στην εκκλησία, από την νότια πλευρά, ενθυμούμαι πως υπήρχαν τοίχοι, ερείπια των σπιτιών του μετοχιού και ένα πηγάδι. Σήμερα δεν σώζεται τίποτα. Το μετόχι ακούγεται σαν τοπωνύμιο. “Στου Μόρο”.
Θρύλοι και παραδόσεις του μετοχιού
Α. Τα χρυσαφικά του Αράπη
Η παράδοση αναφέρει ότι η Χατζή Τζαγκάραινα, μια παλιά κάτοικος του Αγίου Γεωργίου, πήγε ένα μεσημέρι στην τοποθεσία Μόρο και είδε έναν Αράπη να λιάζει πάνω στις ανάπλες πολλά χρυσαφικά. Η Χατζίνα φοβήθηκε τον Αράπη και τρομαγμένη γύρισε στο χωριό και ανάφερε το γεγονός. Τότε έτρεξαν πολλοί χωριανοί και πήγαν, αλλά δεν είδαν ούτε Αράπη, ούτε χρυσαφικά.
Ο φόβος της Χατζίνας ήταν ίσως δικαιολογημένος γιατί η σκληρότητα και η βαρβαρότητα των Αράβων (Σαρακηνών) ήταν τόσο μεγάλη, ώστε όχι μόνο υπήρξε το φόβητρο των μικρών παιδιών της Κρήτης (“θα σε φάει ο Αράπης”, “θα σε πάρει ο Αράπης” κ.λ.π.) αλλά και επλάστηκαν πολλοί θρύλοι και παραδόσεις για Σαρακηνούς που ζουν σε χαλάσματα και σπηλιές.
Πρέπει να σημειωθεί εδώ, ότι οι Αραβες Σαρακηνοί κυρίαρχησαν την Κρήτη από το 824-961 μ.Χ. σαν κουρσάροι.
Β. Η καμπάνα του Αη Γιάννη στου Μόρο
Κατά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους το 1669 μ.Χ. απαγορεύτηκαν οι καμπανοκρουσίες. Ο μουσουλμανικός φανατισμός δεν ανεχόταν να διαλαλούν οι Χριστιανοί την πίστη τους με τις καμπάνες των εκκλησιών. Διατάχθηκαν λοιπόν οι Χριστιανοί, να κατεβάσουν τις καμπάνες και να τις παραδώσουν στους πασάδες. Σε πολλές όμως πόλεις και χωριά, αντί να τις παραδώσουν, τις έκρυψαν σε μυστικά μέρη όπου με το πέρασμα του χρόνου λησμονήθηκαν και έμεινε μόνο η παράδοση ότι κάπου βρίσκονται κρυμμένες.
Πολλοί μάλιστα πασάδες για ν’ αποσπάσουν χρήματα από Χριστιανούς, τους κατηγορούσαν ότι είχαν κρυμμένη καμπάνα και οι καημένοι οι ραγιάδες για να γλιτώσουν τη ζωή τους που κινδύνευε, υποχρεώνονταν να καταβάλλουν το απαιτούμενο χρηματικό ποσό.
Τέτοιες κρυμμένες καμπάνες λέγεται ότι βρέθηκαν σε πολλά χωριά μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, που επιτράπηκε στους Χριστιανούς να κρεμούν καμπάνες στις εκκλησίες τους.
Η παράδοση αναφέρει ότι υπήρχε στην εκκλησία στου Μόρο καμπάνα επί Τουρκοκρατίας και ότι οι Χριστιανοί του χωριού Αγ. Γεωργίου την έκρυψαν σ’ ένα πηγάδι, που σωζόταν πριν μερικά ακόμη χρόνια στην νότια πλευρά της εκκλησίας, έξω από τα τείχη της αυλής της.
Λέγεται ακόμη, ότι πολλοί ευσεβείς Χριστιανοί, την είχαν ακούσει να κτυπά, αλλά ποτέ δεν αποφάσισαν να ψάξουν και να την βρουν γιατί λεει ήταν στοιχειωμένη και δεν μπορούσαν.
Αλλη παράδοση αναφέρει ότι η καμπάνα βρίσκεται κρυμμένη στην Κεφάλα στη σπηλιά που είδε η Χατζίνα τον Αράπη να λιάζει τα χρυσαφικά του (οι πληροφορίες μου δόθηκαν από τον Εμμ. Ι. Τζιράκη ετών 85 το 1982).
17. Το μετόχι του ΜούσηΒρισκόταν μεταξύ των χωριών Πλάτης και Γεροντωμουρί (Αγ. Χαράλαμπος). Στην απογραφή του Βασιλικάτα φέρεται κατοικημένο. Μετά ασφαλώς διαλύθηκε.
18. Μετόχι ΜυγογιάννηΒρισκόταν πιθανώς βόρεια του χωριού Μ. Λασιθίου, όπου είναι σήμερα το νεκροταφείο του χωριού. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα κατοικημένο. Σήμερα ακούγεται ως τοπωνύμιο.
19. Μετόχι ΣαρακηνούΑσφαλώς βρισκόταν Ν.Α. του σημερινού οικισμού Μ. Λασιθάκι.
Αναφέρεται από το Βασιλικάτα κατοικημένο. Ο οικισμός διαλύθηκε γρήγορα. Τα σπίτια χάλασαν και έχουν γίνει οι πέτρες τους ένας σωρός, ένας τρόχαλος, γι’ αυτό ακούγεται σήμερα ως τοπωνύμιο “του Σαρακηνού τον τρόχαλο”. Η παράδοση αναφέρει ότι σε παρακείμενο σπήλαιο είχε κρυφτεί θησαυρός και ότι πολλοί κάτοικοι του μετοχιού είχαν κατεβεί στο σπήλαιο προς αναζήτησή του. Ας μην ξεχνάμε ότι τους Σαρακηνούς τους έχουμε συνδέσει και με κρυμμένους θησαυρούς.
20. Μετόχι ΣιδιακούΒρισκόταν μάλλον στην περιοχή του Μ. Λασιθίου. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα χωρίς κατοίκους. Σήμερα ακούγεται ως τοπωνύμιο.
21. Μετόχι ΣκαφίδιαΒρισκόταν στην ανατολική πλευρά του χωριού Τζερμιάδω κοντά στην εκκλησία του Αγίου Τρύφωνα. Αναφέρεται από το Βασιλικάτα κατοικημένο. Πήρε την ονομασία του από τα μακρόστενα σκαφίδια, που είχαν σκαλίσει οι κάτοικοι του μετοχιού σε κορμούς δέντρων, τα είχαν τοποθετήσει στην άκρη υπάρχουσας πηγής για να πίνουν νερό τα ζώα της γειτονιάς. Όπως με πληροφορούν, η πηγή υφίσταται και τα σκαφίδια έχουν αντικατασταθεί με τσιμεντένια όπου οι σημερινές γειτόνισσες πλένουν τα χοντρά ρούχα του νοικοκυριού τους. Το μετόχι Σκαφίδια ενώθηκε αργότερα με το χωριό Τζερμιάδω και σήμερα ακούγεται ως τοπωνύμιο.
Η παράδοση αναφέρει ότι από την πηγή αυτή, που φημιζόταν για το ιαματικό νερό της, έπαιρνε νερό για πιόσιμο ο Κερήμ Αγάς, πασάς του Ηρακλείου τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Εκείνος είχε διατάξει το μουχτάρη (πρόεδρο κοινότητας) του Τζερμιάδω να βάζει εναλλάξ αγγαρεία τους κατοίκους του χωριού να του μεταφέρουν με τα ζώα τους νερό της πηγής. Κάποτε ήρθε και η σειρά κάποιου με το όνομα Κοντογιάννη. Ο πονηρός Κοντογιάννης, για να κατέβει καβαλάρης μέχρι τον Καρτερό Ηρακλείου, δεν γέμισε τ’ ασκιά από την πηγή, αλλά από ένα πηγάδι του Καρτερού, αμφιβόλου ποιότητας. Όταν έφτασε στο σπίτι του Αγά, παρατήρησε ο Αγάς ότι τ’ ασκιά ήσαν βρεγμένα απ’ έξω. Στην παρατήρηση δε τι συμβαίνει, ο Κοντογιάννης το δικαιολόγησε ότι την νύχτα είχε απογούρα και δεν στέγνωσαν τ’ ασκιά. Ο Αγάς κέρασε τον αγωγιάτη μια φακή και εκείνος ζήτησε ένα τάσι φρέσκο νερό. Ο Κοντογιάννης, ανήσυχος, έπιασε κουβέντα του Αγά. Ήθελε να περάσει κάποιος χρόνος για να διαπιστώσει ότι το νερό δεν θα τον πείραζε και θα γλίτωνε την ελονοσία. Αφού πέρασε κάποιος χρόνος και δεν είχε πάθει τίποτε, έφυγε ευχαριστημένος. Όταν όμως έφτανε στα Δύο Αοράκια, είδε πως τον κυνηγούσαν δυο Τούρκοι με τα μπεγίρια τους. Κρύος ιδρώτας τον περιέλουσε από το φόβο του. Οι Τούρκοι έδωσαν στον αγωγιάτη ένα γράμμα του Αγά για το μουχτάρη και επέστρεψαν στο Ηράκλειο.
Το γράμμα έγραφε να μην του ξαναστείλουν νερό απ’ αυτή την πηγή. Φοβήθηκε ασφαλώς πως μια μέρα θα τον φαρμάκωναν. Έτσι, η πονηριά του Κοντογιάννη έγινε η αφορμή να απαλλαγούν οι Τζερμιαδιανοί από την κοπιαστική αγγαρεία του μουχτάρη.
21. Μετόχι ΣπέραΒρισκόταν κοντά στο μετόχι του Φάμπρο δηλαδή κοντά στο σημερινό χωριό Καμινάκι. Ο Τζιάκομο Σπέρα ήταν Ενετός από το Ναύπλιο. Ενας απ’ αυτούς που εγκατέστησε η Βενετία στο Λασίθι για να καλλιεργήσει χωράφια. Αναφέρεται από το Βασιλικάτα χωρίς κατοίκους. Πήρε το όνομά του από τον πρώτο οικιστή του Σπέρα.
22. Μετόχι Ταπεινού ΟρφανούΒρισκόταν κοντά στο μετόχι Γαϊδουρόμαντρα, το σημερινό Κάτω Μετόχι, μεταξύ του Κάτω Μετοχιού και Γεροντωμουρί (Αγ. Χαράλαμπος). Αναφέρεται στις απογραφές του Καστροφύλακα και Βασιλικάτα χωρίς κατοίκους. Μετά ασφαλώς εγκαταλείφθηκε. Κατοικήθηκε κατά πρώτο από κάποιον ονόματι Ορφανό από τον οποίο πήρε και το όνομά του. Το επίθετο σώζεται σήμερα στον Αγ. Χαράλαμπο, τον Αγ. Γεώργιο, τον Αγ. Κωνσταντίνο και το Μαρμακέτω.
23. Μετόχι ΤζόγιαΒρισκόταν ίσως μεταξύ Πλάτης και Αγ. Χαραλάμπους ή μεταξύ Πλάτης και Ψυχρού. Πάντως, κοντά στην Πλάτη. Αναφέρεται και στις δυο Ενετικές απογραφές κατοικημένο. Πολλοί Πλατιανοί ισχυρίζονται ότι το οικογενειακό επίθετο των Λαγκωνάκηδων από την Πλάτη, προέρχεται από το επίθετο Τζόγιας. Ο Τζόγιας, από τον οποίο σαν πρώτο οικιστή του μετοχιού πήρε το όνομα το μετόχι, ήταν Καστελάνος και σ’ αυτόν παραχωρήθηκαν από τους Ενετούς το 1545 πολλά χωράφια του Λασιθίου για καλλιέργειά τους. Καστελάνος = Έπαρχος και Καστέλι = η έδρα του Καστελάνου. Το Λασίθι, αξίζει ν’ αναφέρουμε, ότι δεν υπήρξε, δεν αποτέλεσε ποτέ Καστελανία. Ανήκε απ’ ευθείας στο Χάντακα. Το μετόχι του Τζόγια αναφέρεται και σε Τούρκικα έγγραφα, επομένως διατηρήθηκε και μέχρι την Τουρκοκρατία.
24. Μετόχι ΤσαγκαροχώριΔεν γνωρίζουμε πού ακριβώς βρισκόταν. Πολλοί Μεσαλασθιώτες ισχυρίζονται ότι βρισκόταν κοντά στο χωριό τους και ότι το όνομά του το πήρε από κάποιο χωριανό που ασχολιόταν με το επάγγελμα του τσαγκάρη. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα κατοικημένο.
25. Μετόχι του ΦοραδάρηΒρισκόταν νότια του οικισμού Μ. Λασιθάκι, όπου σωζόταν για πολλά χρόνια ένα πηγάδι απ’ όπου υδρευόταν το μετόχι. Αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές ακατοίκητο. Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο. “Στου Φοραδάρη το πηγάδι”. Το μετόχι ακούγεται και του Βασμούδου.
26. Μετόχι του ΧώνουΒρισκόταν γύρω από την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου στο Χώνο, όπου ο δρόμος προς του Τσούλη το μνήμα. Αναφέρεται στις απογραφές των Ενετών κατοικημένο. Ασφαλώς είναι ίδιο με το μετόχι του Άι Γιώργη του Εντίχτη.
27. Μετόχι Ωχρα ή Πλαϊδενό (Πλατιανώ)Βρισκόταν όπου ο σημερινός οικισμός Πλατιανώ που σήμερα είναι ενωμένος με το χωριό Αγ. Γεώργιος. Το μετόχι πήρε την ονομασία του από το χρώμα της γης της περιοχής που μοιάζει με την ώχρα. Το μετόχι αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα κατοικημένο.
πηγη oropedio.gr
Από τα παραπάνω μετόχια, άλλα έσβησαν, διαλύθηκαν ύστερα από κάποια χρόνια και διατηρούνται σήμερα ως τοπωνύμια και άλλα διατηρήθηκαν και εξελίχθηκαν σε χωριά. Σ’ αυτά δεν αναφέρονται τα χωριά Μέσα Λασίθι, Μέσα Λασιθάκι, Μέσα Ποτάμοι, και Έξω Ποτάμοι γιατί δεν αναφέρονται σαν μετόχια.
Μετόχια του Οροπεδίου Λασιθίου επί Ενετοκρατίας που σώζονται σαν τοπωνύμια κατά αλφαβητική σειρά.1. Μετόχι Αγ. ΑνάργυροιΒρισκόταν νότια του συνοικισμού Μ. Λασιθάκι. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα. Διαλύθηκε πολύ σύντομα. Στην θέση του σώζεται εκκλησία των Αγ. Αναργύρων, όπου γίνεται μεγάλο πανηγύρι 2 φορές το χρόνο.
2. Μετόχι Αγ. ΚύριλλοςΤο μετόχι βρισκόταν δυτικά του Ψυχρού, όπου σώζεται σήμερα η ομώνυμη εκκλησία, ένα από τα λίγα λείψανα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στο Λασίθι. Αναφέρεται στις απογραφές του Καστροφύλακα και του Βασιλικάτα, αλλά χωρίς κατοίκους.
3. Μετόχι ΑγουστίΒρισκόταν στους δυτικούς πρόποδες του λόφου Κεφάλα, του μοναδικού μέσα στον κάμπο του Λασιθίου. Αναφέρεται στις απογραφές του Βασιλικάτα και στην Τούρκικη του 1671. Φαίνεται ότι ήταν από τους μεγαλύτερους οικισμούς τα χρόνια εκείνα, αν κρίνουμε από το 4/στιχο που ακούγεται ακόμη και σήμερα."Αγουστί χωριό
πόρτες ενενήντα δυο
πάνω στο χρόνο
κύρης και γιός"Είχε λοιπόν το μετόχι αυτό στην ακμή του 92 χαράτσια δηλαδή 350-400 κατοίκους προτού η φοβερή ασθένεια της πανούκλας (πανώλης) το ερημώσει μονοχρονίς.
Η ονομασία του οικισμού οφειλόταν στον πρώτο οικιστή του τον Αγουστίνι. Ο οικισμός αναφέρεται και σε τούρκικα έγγραφα. Υπήρχε μέχρι το 1780. Στη θέση του σώζεται η διμάρτυρη εκκλησία Αγίου Γεωργίου - Αγίου Νεκταρίου. Το κλίτος του Αγ. Νεκταρίου ανεγέρθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου, ανακαινισμένη σήμερα, σώζεται από την Β’ Βυζαντινή περίοδο, όπως αναφέρει η Ιστορία. Το προαύλιο της εκκλησίας, όπως και τα προαύλια των άλλων εκκλησιών της εποχής εκείνης, χρησίμευε και σαν νεκροταφείο. Ο υποφαινόμενος σα δάσκαλος του χωριού Αγ. Γεωργίου, το 1964 μαζί με τους μαθητές των ανωτέρων τάξεων του σχολείου, δεντροφυτεύσαμε το χώρο αυτό με δασικά δέντρα. Κατά την εξόρυξη των λάκων ανακαλύψαμε αρκετούς ομαδικούς τάφους με ανθρώπινους σκελετούς.
Η Κρήτη, όπως θα πούμε και παρακάτω, εμαστιζόταν επί Ενετοκρατίας και επί Τουρκοκρατίας πολλές φορές από πανώλη (πανούκλα). Ποιά χρονολογία κατέστρεψε η πανώλη τον οικισμό είναι άγνωστο. Το μόνο γνωστό είναι ότι το χωριό σωζόταν μέχρι το 1780 μ.Χ. Σήμερα, σώζεται σαν τοπωνύμιο “στ’ Αγουστί”.
4. Μετόχι ΑλογόσπηλιοιΒρισκόταν ανατολικά του χωριού Τζερμιάδω. Στο μέρος αυτό υπήρχαν πολλές σπηλιές, όπου οι κάτοικοι του μετοχιού σταύλιζαν και έτρεφαν τα άλογά τους, εξ ου και η ονομασία. Αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα χωρίς κατοίκους. Όχι όμως και του Βασιλικάτα. Ασφαλώς θα είχε διαλυθεί νωρίς. Σώζεται ως τοπωνύμιο.
5. Μετόχι της ΑλέξαιναςΒρισκόταν στο ανατολικό μέρος του Οροπεδίου. Κοντά του σώζεται η εκκλησία της Αγίας Πελαγίας. Αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές κατοικημένο. Σήμερα ακούγεται ως τοπωνύμιο.
Το μετόχι αυτό, κατά την ταπεινή μου γνώμη, είναι το ίδιο το μετόχι της Αγίας Πελαγίας για τους εξής λόγους:
1. Το τοπωνύμιο της Αλέξαινας βρίσκεται στην κορυφή του βουνού και την εποχή που κτίζονταν τα μετόχια δε συνέτρεχαν λόγοι να χτιστεί εκεί ψηλά.
2. Στο εν λόγω τοπωνύμιο, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι υπήρξαν κτίσματα.
3. Η πρόσβαση των καλλιεργητών στα χωράφια τους θα ήταν πολύ δύσκολη.
Αντιθέτως, στην Αγία Πελαγία υπάρχουν πολλές ενδείξεις παλαιών κτισμάτων. Από διασταυρωμένες δε πληροφορίες, στο μετόχι αυτό, παρόλο που δεν αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές, κατοικούσαν πολλές οικογένειες μεταξύ των οποίων των Αγγελάκηδων και Παναγιωτάκηδων οι οποίες μετοίκησαν αργότερα στο μετόχι του Αγίου Γεωργίου. Οι Αγγελάκηδες μάλιστα κατοίκησαν σε ιδιαίτερη γειτονιά του μετοχιού “το χωριδάκι”. Οι απόγονοί τους (των Αγγελάκηδων) μετοίκησαν κατά τον περασμένο αιώνα στην Γαρίπα Μονοφατσίου και τη Βόνη Πεδιάδας, όπου προοδεύουν. Τα σπίτια τους στον Αγ. Γεώργιο είναι σήμερα ερειπωμένα. Στον Αγ. Γεώργιο έχει μείνει μόνο μια οικογένεια. Το μετόχι της Αγίας Πελαγίας ακούγεται σήμερα ως τοπωνύμιο.
6. Μετόχι ΒασιλικούΒρισκόταν ανατολικά του Αγ. Γεωργίου πάνω σε μια έξαρση του εδάφους. Αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές κατοικημένο. Σήμερα σώζονται ερείπια των κατοίκων και ένα πηγάδι “στου Βασιλικού το πηγάδι”. Στα χωράφια που βρίσκονταν τριγύρω, υπάρχουν πολλά τεμάχια κεραμικών σκευών. Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο. “Στου Βασιλικού”, “Του Βασιλικού ο πόρος”.
7. Μετόχι των ΒίδωνΒρισκόταν στην είσοδο της μονής Βιδιανής και σώζονται τα ερείπια του. Πήρε την ονομασία του από τον πρώτο οικιστή του, το Βίδο. Από το όνομα του μετοχιού πήρε το όνομά της και η μονή. Η οικογένεια των Βίδων ασφαλώς υπήρξε πολύ μεγάλη. Στο μετόχι τους δεν κατοίκησαν άλλες οικογένειες. Το επίπεδο των Βίδων είναι Βενετσιάνικο. Σώζεται σήμερα στο χωριό Αγ. Κωνσταντίνος του Οροπεδίου ως Βιδάκης. Υπάρχει και στο Ηράκλειο. Οι Βιδάκηδες του Ηρακλείου ομολογούν ότι κατάγονται από τον Αγ. Κωνσταντίνο. Το μετόχι αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα.
8. Μετόχι ΓαϊτανούΒρισκόταν στην δυτική πλευρά του χωριού Τζερμιάδω, όπου, όπως αναφέρουν οι παλαιότεροι Τζερμιαδιανοί, υπήρχαν λείψανα κτισμάτων του. Σώζεται ως τοπωνύμιο. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα, αλλά χωρίς κατοίκους.
9. Μετόχι ΓαϊδουρόμαντραΒρισκόταν εκεί που είναι κτισμένο σήμερα το Κάτω Μετόχι. Πήρε την ονομασία του από τα πρόχειρα σπίτια (μάντρες) όπου διέμεναν με τα γαϊδαρομούλαρα οι αγωγιάτες που είχαν αναλάβει την μεταφορά των σιτηρών από τις δημόσιες αποθήκες των Ενετών (Μόρο και Μαγατζέδες) στις αποθήκες του Καστελίου Πεδιάδας.
Το μετόχι αναφέρεται στην απογραφή του Καστροφύλακα με αρκετούς κατοίκους. Διατήρησε την ονομασία του μέχρι το 1691. Το μετόχι δεν διαλύθηκε όπως πολλά άλλα, αλλά εξελίχθηκε σε χωριό, το σημερινό Κάτω Μετόχι.
10. Μετόχι Εντίχτης ή Χώνου (ιδέ Μετόχι Χώνου)
11. Μετόχι ΚαρδαμούτσαΚαρδαμούτσα λέμε σήμερα τις πηγές που ανοίγουν στην κοιλάδα μεταξύ των εκκλησιών Αγ. Γεωργίου και Αγίου Τίτου προς το σελί της Αμπέλου. Οι πηγές ανοίγουν, έτρεξε η Καρδαμούτσα λεει ο λαός, όταν κατά τη διάρκεια του χειμώνα πέσουν πάρα πολλές βροχές στο όρος Σελένα. Σ’ αυτή την περιοχή πιθανόν να βρισκόταν το μετόχι της Καρδαμούτσας. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα κατοικημένο. Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο.
12. Μετόχι ΚερασάΒρισκόταν μεταξύ Τζερμιάδω και Λαγού. Πήρε ίσως την ονομασία του από τις πολλές κερασιές που καλλιεργούνταν στην περιοχή και στα παλιά χρόνια. Αναφέρεται κατοικημένο κατά την απογραφή του Βασιλικάτα. Μετά την διάλυσή του, έμεινε ως τοπωνύμιο.
13. Μετόχι Κλήμα ΒενέρηΒρισκόταν ανατολικά του χωριού Αγ. Γεώργιος. Πήρε την ονομασία του από τα κλήματα αμπελιού που πρωτοφυτεύθηκαν στην περιοχή σε μεγάλη έκταση από τον Ενετό Βενέρη που κατοίκησε στην περιοχή μετά την άρση της απαγόρευσης. Απ’ αυτόν πήρε το μετόχι την ονομασία του “του Βενέρη”. Το μετόχι αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα, αλλά χωρίς κατοίκους. Παρέμεινε ως τοπωνύμιο “στου Βενέρη” ή “ στο Κλήμα”. Και σήμερα ακόμη η περιοχή είναι κατάφυτη από κρασάμπελα.
14. Μετόχι ΚοντούΒρισκόταν Β.Α. του χωριού Αγ. Κωνσταντίνος. Πολλοί όμως ισχυρίζονταν ότι βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα οι Καστελιανές στέρνες. Πρωτοκατοικήθηκε μετά το 1463. Γρήγορα όμως διαλύθηκε, γι’ αυτό δεν αναφέρονται οι κάτοικοί του παρά μόνο στην απογραφή του Βασιλικάτα.
15. Μετόχι ΜαγατζέδεςΒρισκόταν σε μικρή απόσταση δυτικά του χωριού Αβρακόντε. Τα χρόνια της Ενετοκρατίας ήταν έδρα φοροεισπράκτορα. Αυτός ήταν υπεύθυνος για τη συγκέντρωση στις αποθήκες του Δημοσίου, που είχαν ανεγερθεί εκεί, των σιτηρών φόρων των ενοικιαστών ή παχτωτών του κάμπου.
Αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές με αρκετούς κατοίκους. Σήμερα δεν σώζεται τίποτα από τα κτίσματά του ούτε ίχνη αυτών. Ολος ο χώρος καλλιεργείται. Οι κάτοχοι των χωραφιών αναφέρουν πως παλαιότερα τα ηνία των αλετριών τους έφεραν στο φως διάφορα τεμάχια πήλινων αγγείων και οστά από τάφους. Ο χώρος έχει μείνει σαν τοπωνύμιο. “Στους Μαγατζέδες”. Η λέξη μαγατζές είναι αραβική και σημαίνει σιταποθήκη.
16. Μετόχι του ΜόροΒρισκόταν Β.Α. του χωριού Αγ. Γεώργιος γύρω από την διμάρτυρη εκκλησία Αγ. Νικολάου - Αγ. Ιωάννη. Κτίστηκε μετά το 1463 από Βενετούς. Σ’ αυτό κατοικούσε ο Ενετός διοικητής και φοροεισπράκτορας Μόρος, ο οποίος συγκέντρωνε σε μεγάλες σιταποθήκες τα σιτηρά φόρους από τους ενοικιαστές και παχτωτές καλλιεργητές του Οροπέδιου.
Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα με λίγους κατοίκους. Πιθανόν να ήταν ο διοικητής με την οικογένειά του.
Κοντά στην εκκλησία, από την νότια πλευρά, ενθυμούμαι πως υπήρχαν τοίχοι, ερείπια των σπιτιών του μετοχιού και ένα πηγάδι. Σήμερα δεν σώζεται τίποτα. Το μετόχι ακούγεται σαν τοπωνύμιο. “Στου Μόρο”.
Θρύλοι και παραδόσεις του μετοχιού
Α. Τα χρυσαφικά του Αράπη
Η παράδοση αναφέρει ότι η Χατζή Τζαγκάραινα, μια παλιά κάτοικος του Αγίου Γεωργίου, πήγε ένα μεσημέρι στην τοποθεσία Μόρο και είδε έναν Αράπη να λιάζει πάνω στις ανάπλες πολλά χρυσαφικά. Η Χατζίνα φοβήθηκε τον Αράπη και τρομαγμένη γύρισε στο χωριό και ανάφερε το γεγονός. Τότε έτρεξαν πολλοί χωριανοί και πήγαν, αλλά δεν είδαν ούτε Αράπη, ούτε χρυσαφικά.
Ο φόβος της Χατζίνας ήταν ίσως δικαιολογημένος γιατί η σκληρότητα και η βαρβαρότητα των Αράβων (Σαρακηνών) ήταν τόσο μεγάλη, ώστε όχι μόνο υπήρξε το φόβητρο των μικρών παιδιών της Κρήτης (“θα σε φάει ο Αράπης”, “θα σε πάρει ο Αράπης” κ.λ.π.) αλλά και επλάστηκαν πολλοί θρύλοι και παραδόσεις για Σαρακηνούς που ζουν σε χαλάσματα και σπηλιές.
Πρέπει να σημειωθεί εδώ, ότι οι Αραβες Σαρακηνοί κυρίαρχησαν την Κρήτη από το 824-961 μ.Χ. σαν κουρσάροι.
Β. Η καμπάνα του Αη Γιάννη στου Μόρο
Κατά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους το 1669 μ.Χ. απαγορεύτηκαν οι καμπανοκρουσίες. Ο μουσουλμανικός φανατισμός δεν ανεχόταν να διαλαλούν οι Χριστιανοί την πίστη τους με τις καμπάνες των εκκλησιών. Διατάχθηκαν λοιπόν οι Χριστιανοί, να κατεβάσουν τις καμπάνες και να τις παραδώσουν στους πασάδες. Σε πολλές όμως πόλεις και χωριά, αντί να τις παραδώσουν, τις έκρυψαν σε μυστικά μέρη όπου με το πέρασμα του χρόνου λησμονήθηκαν και έμεινε μόνο η παράδοση ότι κάπου βρίσκονται κρυμμένες.
Πολλοί μάλιστα πασάδες για ν’ αποσπάσουν χρήματα από Χριστιανούς, τους κατηγορούσαν ότι είχαν κρυμμένη καμπάνα και οι καημένοι οι ραγιάδες για να γλιτώσουν τη ζωή τους που κινδύνευε, υποχρεώνονταν να καταβάλλουν το απαιτούμενο χρηματικό ποσό.
Τέτοιες κρυμμένες καμπάνες λέγεται ότι βρέθηκαν σε πολλά χωριά μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, που επιτράπηκε στους Χριστιανούς να κρεμούν καμπάνες στις εκκλησίες τους.
Η παράδοση αναφέρει ότι υπήρχε στην εκκλησία στου Μόρο καμπάνα επί Τουρκοκρατίας και ότι οι Χριστιανοί του χωριού Αγ. Γεωργίου την έκρυψαν σ’ ένα πηγάδι, που σωζόταν πριν μερικά ακόμη χρόνια στην νότια πλευρά της εκκλησίας, έξω από τα τείχη της αυλής της.
Λέγεται ακόμη, ότι πολλοί ευσεβείς Χριστιανοί, την είχαν ακούσει να κτυπά, αλλά ποτέ δεν αποφάσισαν να ψάξουν και να την βρουν γιατί λεει ήταν στοιχειωμένη και δεν μπορούσαν.
Αλλη παράδοση αναφέρει ότι η καμπάνα βρίσκεται κρυμμένη στην Κεφάλα στη σπηλιά που είδε η Χατζίνα τον Αράπη να λιάζει τα χρυσαφικά του (οι πληροφορίες μου δόθηκαν από τον Εμμ. Ι. Τζιράκη ετών 85 το 1982).
17. Το μετόχι του ΜούσηΒρισκόταν μεταξύ των χωριών Πλάτης και Γεροντωμουρί (Αγ. Χαράλαμπος). Στην απογραφή του Βασιλικάτα φέρεται κατοικημένο. Μετά ασφαλώς διαλύθηκε.
18. Μετόχι ΜυγογιάννηΒρισκόταν πιθανώς βόρεια του χωριού Μ. Λασιθίου, όπου είναι σήμερα το νεκροταφείο του χωριού. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα κατοικημένο. Σήμερα ακούγεται ως τοπωνύμιο.
19. Μετόχι ΣαρακηνούΑσφαλώς βρισκόταν Ν.Α. του σημερινού οικισμού Μ. Λασιθάκι.
Αναφέρεται από το Βασιλικάτα κατοικημένο. Ο οικισμός διαλύθηκε γρήγορα. Τα σπίτια χάλασαν και έχουν γίνει οι πέτρες τους ένας σωρός, ένας τρόχαλος, γι’ αυτό ακούγεται σήμερα ως τοπωνύμιο “του Σαρακηνού τον τρόχαλο”. Η παράδοση αναφέρει ότι σε παρακείμενο σπήλαιο είχε κρυφτεί θησαυρός και ότι πολλοί κάτοικοι του μετοχιού είχαν κατεβεί στο σπήλαιο προς αναζήτησή του. Ας μην ξεχνάμε ότι τους Σαρακηνούς τους έχουμε συνδέσει και με κρυμμένους θησαυρούς.
20. Μετόχι ΣιδιακούΒρισκόταν μάλλον στην περιοχή του Μ. Λασιθίου. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα χωρίς κατοίκους. Σήμερα ακούγεται ως τοπωνύμιο.
21. Μετόχι ΣκαφίδιαΒρισκόταν στην ανατολική πλευρά του χωριού Τζερμιάδω κοντά στην εκκλησία του Αγίου Τρύφωνα. Αναφέρεται από το Βασιλικάτα κατοικημένο. Πήρε την ονομασία του από τα μακρόστενα σκαφίδια, που είχαν σκαλίσει οι κάτοικοι του μετοχιού σε κορμούς δέντρων, τα είχαν τοποθετήσει στην άκρη υπάρχουσας πηγής για να πίνουν νερό τα ζώα της γειτονιάς. Όπως με πληροφορούν, η πηγή υφίσταται και τα σκαφίδια έχουν αντικατασταθεί με τσιμεντένια όπου οι σημερινές γειτόνισσες πλένουν τα χοντρά ρούχα του νοικοκυριού τους. Το μετόχι Σκαφίδια ενώθηκε αργότερα με το χωριό Τζερμιάδω και σήμερα ακούγεται ως τοπωνύμιο.
Η παράδοση αναφέρει ότι από την πηγή αυτή, που φημιζόταν για το ιαματικό νερό της, έπαιρνε νερό για πιόσιμο ο Κερήμ Αγάς, πασάς του Ηρακλείου τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Εκείνος είχε διατάξει το μουχτάρη (πρόεδρο κοινότητας) του Τζερμιάδω να βάζει εναλλάξ αγγαρεία τους κατοίκους του χωριού να του μεταφέρουν με τα ζώα τους νερό της πηγής. Κάποτε ήρθε και η σειρά κάποιου με το όνομα Κοντογιάννη. Ο πονηρός Κοντογιάννης, για να κατέβει καβαλάρης μέχρι τον Καρτερό Ηρακλείου, δεν γέμισε τ’ ασκιά από την πηγή, αλλά από ένα πηγάδι του Καρτερού, αμφιβόλου ποιότητας. Όταν έφτασε στο σπίτι του Αγά, παρατήρησε ο Αγάς ότι τ’ ασκιά ήσαν βρεγμένα απ’ έξω. Στην παρατήρηση δε τι συμβαίνει, ο Κοντογιάννης το δικαιολόγησε ότι την νύχτα είχε απογούρα και δεν στέγνωσαν τ’ ασκιά. Ο Αγάς κέρασε τον αγωγιάτη μια φακή και εκείνος ζήτησε ένα τάσι φρέσκο νερό. Ο Κοντογιάννης, ανήσυχος, έπιασε κουβέντα του Αγά. Ήθελε να περάσει κάποιος χρόνος για να διαπιστώσει ότι το νερό δεν θα τον πείραζε και θα γλίτωνε την ελονοσία. Αφού πέρασε κάποιος χρόνος και δεν είχε πάθει τίποτε, έφυγε ευχαριστημένος. Όταν όμως έφτανε στα Δύο Αοράκια, είδε πως τον κυνηγούσαν δυο Τούρκοι με τα μπεγίρια τους. Κρύος ιδρώτας τον περιέλουσε από το φόβο του. Οι Τούρκοι έδωσαν στον αγωγιάτη ένα γράμμα του Αγά για το μουχτάρη και επέστρεψαν στο Ηράκλειο.
Το γράμμα έγραφε να μην του ξαναστείλουν νερό απ’ αυτή την πηγή. Φοβήθηκε ασφαλώς πως μια μέρα θα τον φαρμάκωναν. Έτσι, η πονηριά του Κοντογιάννη έγινε η αφορμή να απαλλαγούν οι Τζερμιαδιανοί από την κοπιαστική αγγαρεία του μουχτάρη.
21. Μετόχι ΣπέραΒρισκόταν κοντά στο μετόχι του Φάμπρο δηλαδή κοντά στο σημερινό χωριό Καμινάκι. Ο Τζιάκομο Σπέρα ήταν Ενετός από το Ναύπλιο. Ενας απ’ αυτούς που εγκατέστησε η Βενετία στο Λασίθι για να καλλιεργήσει χωράφια. Αναφέρεται από το Βασιλικάτα χωρίς κατοίκους. Πήρε το όνομά του από τον πρώτο οικιστή του Σπέρα.
22. Μετόχι Ταπεινού ΟρφανούΒρισκόταν κοντά στο μετόχι Γαϊδουρόμαντρα, το σημερινό Κάτω Μετόχι, μεταξύ του Κάτω Μετοχιού και Γεροντωμουρί (Αγ. Χαράλαμπος). Αναφέρεται στις απογραφές του Καστροφύλακα και Βασιλικάτα χωρίς κατοίκους. Μετά ασφαλώς εγκαταλείφθηκε. Κατοικήθηκε κατά πρώτο από κάποιον ονόματι Ορφανό από τον οποίο πήρε και το όνομά του. Το επίθετο σώζεται σήμερα στον Αγ. Χαράλαμπο, τον Αγ. Γεώργιο, τον Αγ. Κωνσταντίνο και το Μαρμακέτω.
23. Μετόχι ΤζόγιαΒρισκόταν ίσως μεταξύ Πλάτης και Αγ. Χαραλάμπους ή μεταξύ Πλάτης και Ψυχρού. Πάντως, κοντά στην Πλάτη. Αναφέρεται και στις δυο Ενετικές απογραφές κατοικημένο. Πολλοί Πλατιανοί ισχυρίζονται ότι το οικογενειακό επίθετο των Λαγκωνάκηδων από την Πλάτη, προέρχεται από το επίθετο Τζόγιας. Ο Τζόγιας, από τον οποίο σαν πρώτο οικιστή του μετοχιού πήρε το όνομα το μετόχι, ήταν Καστελάνος και σ’ αυτόν παραχωρήθηκαν από τους Ενετούς το 1545 πολλά χωράφια του Λασιθίου για καλλιέργειά τους. Καστελάνος = Έπαρχος και Καστέλι = η έδρα του Καστελάνου. Το Λασίθι, αξίζει ν’ αναφέρουμε, ότι δεν υπήρξε, δεν αποτέλεσε ποτέ Καστελανία. Ανήκε απ’ ευθείας στο Χάντακα. Το μετόχι του Τζόγια αναφέρεται και σε Τούρκικα έγγραφα, επομένως διατηρήθηκε και μέχρι την Τουρκοκρατία.
24. Μετόχι ΤσαγκαροχώριΔεν γνωρίζουμε πού ακριβώς βρισκόταν. Πολλοί Μεσαλασθιώτες ισχυρίζονται ότι βρισκόταν κοντά στο χωριό τους και ότι το όνομά του το πήρε από κάποιο χωριανό που ασχολιόταν με το επάγγελμα του τσαγκάρη. Αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα κατοικημένο.
25. Μετόχι του ΦοραδάρηΒρισκόταν νότια του οικισμού Μ. Λασιθάκι, όπου σωζόταν για πολλά χρόνια ένα πηγάδι απ’ όπου υδρευόταν το μετόχι. Αναφέρεται στις Ενετικές απογραφές ακατοίκητο. Σήμερα σώζεται ως τοπωνύμιο. “Στου Φοραδάρη το πηγάδι”. Το μετόχι ακούγεται και του Βασμούδου.
26. Μετόχι του ΧώνουΒρισκόταν γύρω από την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου στο Χώνο, όπου ο δρόμος προς του Τσούλη το μνήμα. Αναφέρεται στις απογραφές των Ενετών κατοικημένο. Ασφαλώς είναι ίδιο με το μετόχι του Άι Γιώργη του Εντίχτη.
27. Μετόχι Ωχρα ή Πλαϊδενό (Πλατιανώ)Βρισκόταν όπου ο σημερινός οικισμός Πλατιανώ που σήμερα είναι ενωμένος με το χωριό Αγ. Γεώργιος. Το μετόχι πήρε την ονομασία του από το χρώμα της γης της περιοχής που μοιάζει με την ώχρα. Το μετόχι αναφέρεται στην απογραφή του Βασιλικάτα κατοικημένο.
πηγη oropedio.gr